Wychowawcza rola turystyki szkolnej

Pragniemy się podzielić naszym zdaniem bardzo wartościowym tekstem mówiącym o roli turystyki w wychowaniu dzieci.

Tekst oryginalny znajduje się tutaj

Dobrej lektury

Katarzyna Jonkisz

Krajoznawstwo i turystyka, a w ich obrębie ruch szkolny krajoznawczo-turystyczny, należą do tych sfer działania nauczycieli, które posiadają duże możliwości autentycznego kształcenia i oddziaływania na dzieci i młodzież. Wykorzystanie tych możliwości znajduje się in statu nascendi. Poznawanie swojego kraju, począwszy od najbliższej okolicy poprzez swoje wielokierunkowe oddziaływanie może wyjść naprzeciw oczekiwaniom młodzieży, rozwijając ich osobowość, pozwalając na przeżywanie radości, poprawę zdrowia, wyżycia się emocjonalnego i intelektualnego. Turystyka może oddziaływać na wszystkie sfery zachowania dzieci. To poszukiwanie autentyzmu, życzliwe kontaktowanie się z ludźmi, poszukiwanie estetycznych, kulturalnych przeżyć, nieschematycznych form wypoczynku i kontaktu z przyrodą. Turystyka to nie tylko świat rzeczy i zjawisk ale również doznania i przeżycia emocjonalne, towarzyszące procesom poznawania i odkrywania, które przyczyniają się do utrwalenia wiedzy i kształtowania osobowości dziecka, wychowanka. Śmiało można powiedzieć, że turystykę można wykorzystać w wychowaniu, ponieważ:

Zaspakaja potrzeby poznawcze i intelektualne dziecka, zwłaszcza małego, w myśl zasady poznawania kraju, które zaczynamy od własnego podwórka.
Dzięki niej w szkole nauczyciel kształtuje pożądane postawy wobec świata i otoczenia (wychowanie moralne, ideowe, patriotyczne).
Doskonali sprawność fizyczną, może pobudzić stałe zainteresowanie turystyką.
Pomaga kontaktować się z dobrami kultury, poznawać różne zjawiska życia kulturalnego, wartości kulturowe, przyrody, a także uczestniczyć w kulturze.
Budzi zainteresowania i pasje poznawcze przez wielokierunkowe i aktywne, emocjonalne zaangażowanie.
Kształtuje postawy społeczne przez kontakty z ludźmi i efektami ich pracy wywierającymi wpływ na środowisko i warunki życia.
Wdraża do przestrzegania zasad ochrony przyrody przez poczucie piękna i kształtuje umiejętności obcowania z przyrodą.

Pojęcie turystyki wg Tadeusza Łoboziewicza oznacza „zaangażowany ruch społeczny, stosowany jako czynnik terapii. Służy zaspakajaniu zdrowotnych i rekreacyjnych potrzeb młodzieży, ich aspiracji i zainteresowań”. (T. Łoboziewicz, 1990, s.7). Wielka Encyklopedia Powszechna podaje, iż „turystyka obejmuje wszelkie formy ruchu podróżniczego, jeśli nie jest on związany z wykorzystywaniem pracy zarobkowej, lub osiedlaniem się w nowym miejscu zamieszkania” (Wielka Encyklopedia Powszechna, t. IV, 1989, s.561). Najwybitniejsi znawcy zagadnień wychowywania fizycznego uważają turystykę za najpotężniejszy filar kultury fizycznej. „W istocie turystyki tkwi ruch, przemieszczanie się, stąd przez turystykę rozumie się ogół zjawisk związanych z czasową zmiana środowiska, wynikającą z motywów poznawczych, rekreacyjnych lub ludycznych, dokonywanych w czasie wolnym.” (K. Rogaliński, 1975, s.15) Powiązanie turystyki z czasem wolnym wprowadza nas w problematykę rozbudzenia i kształtowania potrzeb młodzieży, np: kulturalnych, wyrabianie aktywnych i twórczych postaw. Dlatego określenie jest to najbardziej przydatne dla potrzeb pracy dydaktyczno-wychowawczej prowadzonej w aspekcie turystyki. Turystyka jak żadna inna dziedzina łączy w sobie pracę nad rozwojem psychofizycznym dziecka z działalnością poznawczą. Turystyka nie jest nauką, nie ma też własnych metod, ale stosuje metody znane w dydaktyce — szczególnie bezpośrednią obserwacje, metody słowne. Sposoby poznawania wiedzy opierają się na metodach bezpośredniego i pośredniego poznawania rzeczywistości. Obydwie te metody się uzupełniają. Turystyka korzysta z metod, którymi posługuje się pedagogika i nauki z nią współpracujące. Z jakich metod można korzystać w tej dziedzinie? Na pewno z metody wpływu osobistego i sytuacyjnego, przekonywania, tworzenia sytuacji wychowawczych, dyskusji, racjonalnych wymagań, aktywności własnej wychowanka, współzawodnictwa, współpracy i systemu kar i nagród. Nasi wychowankowie obserwują i poznają aktywnie swoje środowisko, doświadczają zmysłami, ogarniają intelektem, przeżywają. Między zasadami a metodami działalności turystycznej istnieje ścisły związek. Więź miedzy zasadami i metodami można ukazać przez analogię między szlakiem turystycznym a drogowskazem. Nie wystarczy wybrać właściwy szlak turystyczny, trzeba jeszcze wiedzieć jak się w nim poruszać. Dopiero umiejętne posługiwanie się metodami i zasadami postępowania zapewnia efektywne działanie wychowawcze w toku działalności turystycznej. Pedagogika oraz działalność praktyczna dostarcza nam informacji, że wraz z rozwojem dziecka wzrasta jego zainteresowanie otaczającym go światem. Jan A. Komeński porównał działalność poznawczą dziecka do lotu ptaka, który opuścił swoje gniazdo i poznaje otoczenie. W warunkach współczesnej cywilizacji, w życiu dziecka, dorosłego, turystyka spełnia wielorakie funkcje:

– rekreacyjno-zdrowotne (pokazuje zdrowy sposób spędzania czasu)
– wychowania społeczno-moralnego (kształtuje charakter, uspołecznia)
– informacyjno-poznawczą (edukuje)
– rozwoju kulturalno-estetycznego
– poszanowania i ochrony środowiska
Na poszczególnych etapach działalności turystycznej występuje określona gradacja celów. Są one określone ze względu na następujące zróżnicowanie wiekiem:

Turystyka dzieci do lat 5.
Turystyka dzieci w wieku przedszkolnym.
Turystyka uczniów klasy I-III i IV-VI.
Turystyka uczniów gimnazjum.
Turystyka uczniów szkół ponadgimnazjalnych.
Turystyka młodzieży pracującej.
Turystyka młodzieży studiującej.

Podział ten określa wiek i naukę, co w formułowaniu celów jest niezbędne. Turystyka więc jest częścią procesu dydaktycznego i wychowawczego szkoły. Jak turystyka pomaga w wychowaniu i kształtowaniu młodego człowieka? Najpełniej określił funkcje pedagogiczno-wychowawcze turystyki w szkole Kazimierz Denek, które jego zdaniem posiadają ścisły związek z pedagogiką czasu wolnego, dydaktyką, teorią wychowania i metodyka nauczania.. Turystyka jako forma wychowania przyczynia się w dużej mierze do realizacji zasad nauczania poglądowego, będąc jednym ze sposobów poznania świata przez młodzież. Trudno poza turystyką znaleźć inną dziedzinę, która otwierałaby takie szerokie możliwości badań, twórczości i wyzwalała taką aktywność, inicjatywę i samodzielność uczniów. Uczy „prawidłowego obserwowania faktów i zjawisk, ich analizowania, wyszukiwania zależności miedzy nimi, ustalania przyczyn, wpływa na odwerbalizowanie zdobytej wiedzy.” (G. Wuttke, 1960, s.23) O stopniu rozwoju kultury społeczeństwa, jak i każdej jednostki — pisze Tadeusz Kowalik- można mówić przyjmując za miernik stopień znajomości własnego otoczenia, a więc tradycji jak i współczesności. Wiedza ta warunkuje identyfikację ze swoim krajem, współrodakami. Dlatego tak ważna jest turystyka w procesie wychowania. Rozwija życie uczuciowe wyczulając jej wrażliwość na przejawy piękna, gospodarności i marnotrawstwa, prawości i nieprawości w zachowaniu. Uczy postępować szlachetnie, przeciwstawić się złu. Uczy poświęcenia i wytrwałości w dążeniu do celu, realizowania swych zamiarów z uporem lecz nie za wszelka cenę. Cel wychowawczy w kształceniu młodych, osiąga się na drodze pomocy i współpracy koleżeńskiej. Młody turysta posiada wiele okazji do hartowania silnej woli, uodparniania się na trudy, kształtowania poczucia odpowiedzialności. Szkoła powinna uczyć samodzielnego myślenia. Musi więc korzystać z metod uczących samodzielności. Doskonałe formy osiągania tych celów wypracowała sobie turystyka. Stosowanie ich w nauczaniu zmusza młodzież do nieustannego ćwiczenia zdolności spostrzegania, analizowania, wnioskowania. Uczy odpowiedniego podejścia do każdego zajęcia bez oglądania się na „odpowiedzialnego”. Podstawowym celem wychowawczym turystyki jest kształtowanie osobowości, a w zakresie charakterotwórczym, powinna wyrabiać takie cechy jak: zaradność, samodzielność, silną wolę, przedsiębiorczość, wytrwałość, umiejętność pokonywania trudności, solidarność grupową, gospodarność, samodyscyplinę, odpowiedzialność, sumienność, otwartość, optymizm, odwagę, dzielność, obowiązkowość. A także życzliwość, przyjazny stosunek do bliźnich, tolerancję dla cudzych przyzwyczajeń, umiejętność wyrzeczeń, punktualność, uprzejmość i uznawania woli większości. Życzeniem teoretyków i praktyków jest aby turystyka spełniała zadania dydaktyczne i wychowawcze oraz rozwijała uczniów:

zaspakajała i kształtowała potrzeby poznawcze
sprzyjała rozwojowi zainteresowań, uzdolnień
była elementem pracy dydaktyczno-wychowawczej
była formą zdobywania umiejętności i nawyków
wiązała naukę szkolną z życiem
wzbogacała umiejętności
umożliwiała korelację wiedzy

Ważną sprawą jest „wychowanie do wypoczynku”. Turystyka jest naturalna formą aktywnego wypoczynku. Działalnoś turysty odbywa się w terenie, wśród lasów, gór — umożliwia to nieprzerwany kontakt z naturą. Przez co kształtuje zainteresowanie tymi formami turystyki, które połączone są z przebywaniem na zewnątrz. Również potrzebę spędzania wolnego czasu na uprawianiu turystyki. Nie sposób jest pominąć terminu kultura. W turystyce termin ten oznacza sferę zaspokojenia potrzeb intelektualnych i estetycznych, umiejętność zachowania się w różnych sytuacjach działalności turystycznej. Jeśli w swoich założeniach nauczyciele będą rozwijać aktywność kulturalną młodzieży to wypracują u niej nawyk ratowania zabytków, pielęgnowania zasobów przyrody. Być może ukształtuje się również zainteresowanie kulturą. Turystyka jest źródłem twórczej ekspresji, zaspakaja potrzebę kulturalnej rozrywki a to jest element wychowania estetycznego. W szkole nauczyciel może oddziaływać wychowawczo na młodzież poprzez szkolne wycieczki. Już samo przestrzeganie regulaminu wycieczki wpływa na sprawne funkcjonowanie całokształtu pracy wychowawczej, wytwarza właściwą atmosferę wychowawczą, kształtuje zwyczaje i obyczaje młodzieży. Młodzi ludzie przemierzając swój kraj pod czujnym okiem wychowawcy maja wiele okazji do.odkrywania piękna, doznań estetycznych, poznania i przeżycia przygody.

Propozycja wycieczki po najbliższej okolicy. Trasa została zanalizowana pod kątem tematów, które można realizować na lekcjach przedmiotowych jak i wychowawczych. Dobrze przygotowana wycieczka służy pogłębianiu wiadomości, doskonaleniu umiejętności, kształtowaniu charakteru. Wycieczka powinna dać uczestnikom przyjemność, pozwalać na zawiązywanie się przyjaźni. Powinna kształcić i bawić.

Dać przykład ciekawego i kulturalnego spędzania czasu. Efekty wycieczek są nieporównywalnie większe niż lekcji szkolnych. Bezpośrednie przeżycia przy zetknięciu z pięknym krajobrazem, zabytkiem są bardziej głebokie. Chciałabym zaproponować wycieczkę po okolicy najbliższej mojej szkoły. Każda wycieczka po tych terenach dostarczy wiadomości z kilku przedmiotów. Można zobaczyć wąwóz, garb, roślinność, ołtarz rokokowy. Moje opracowanie zostało oparte na pozycji Jana Zinkowa „Kraków — trasy podmiejskie”. Analiza dotyczy powiązania poszczególnych przedmiotów nauczania z walorami turystyczno-krajoznawczymi terenu i wychowaniem. Trasę nazwałam „Przez Garb Tenczyński”. Obejmuje ona: Trzebinię (stacja kolejowa), Piłę Kościelecką (3,5 km), Bolęcin — ostaniec triasowy (5 km), Płaza (7,5 km), Wygiełzów (11,5 km), ruiny zamku „Lipowiec” (12 km), przysiółek Kamionka (14,5 km), Kwaczała-krzyż (15,5 km) Wąwóz Siemota (17,5 km), Regulice (18 km), Alwernia (20 km). Czas przejścia 6 godzin razem ze zwiedzaniem 8-9 godzin. Dojazdy: z Krakowa do Trzebini koleją, powrót z Alwernii busem. W trakcie wycieczki należy zwrócić uwagę na następujące problemy:

rozwój przemysłu, urbanizację
różnorodność budowy geologicznej
interesujące zabytki budownictwa obronnego, dworskiego
odpowiednią postawę dzieci wobec środowiska
pomoc koleżeńską w czasie wycieczki

Trzebinia stanowi dobry przykład uzależnienia rozwoju gospodarczego od występujących w pobliżu surowców i od dogodnych linii komunikacyjnych. Na bazie występujących w okolicy rud ołowiowych rozwijało się górnictwo. Gwałtowny rozwój przemysłu Trzebini nastąpił na przełomie XIX/XX w., a następnie na początku okresu międzywojennego. Spowodowało to tworzenie się uprzemysłowionego pierścienia wokół Trzebini, która jest zaczątkiem aglomeracji miejskiej. Na trasie wycieczki znajdują się różne twory geologiczne reprezentujące wszystkie (z wyjątkiem kredy), okresy w dziejach Ziemi — począwszy od karbonu — a więc: karbon (charakterystyczna arkoza kwaczalska), perm (zjawisko wulkaniczne koło Alwerni), trias (osobliwość geologiczna — ostaniec triasowy w Bolęcinie), jura (wzdłuż drogi w Bolęcinie), trzeciorzęd (tworami tymi zasłany jest cały Rów Krzeszowicki), czwartorzęd (Bolęcin). Trasa prowadzi przez Wyżynę Krakowską Południową — reprezentowaną przez Rów Krzeszowicki i Garb Tenczyński. Ze względu na tak wysoko położoną trasę 100-150 m n.p.m. z krawędzi Garbu Tenczyńskiego i Bloku Płaziańskiego oglądamy wspaniałe widoki. Z krawędzi północnej widzimy w niecce Trzebinię. Natomiast z najwyższego piętra zamku „Lipowiec”, a także z Alwerni doskonale widoczna jest zapadliskowa, rozległa Kotlina Oświęcimska, natomiast w kierunku południowo-wschodnim obserwujemy malownicze pagóry jurajskie koło Okleśnej, Kamienia wchodzące w skład Bramy Krakowskiej. Wśród zabytków na trasie na pierwsze miejsce wybijają się surowe mury dawnego zamku biskupiego „Lipowiec”. U stóp wzgórza zamkowego znajduje się wcześniej wspomniany Nadwiślański Park Etnograficzny z licznymi zabytkami drewnianego budownictwa wiejskiego. Interesujący jest eklektyczny pałac w Płazie, otoczony pięknym parkiem podworskim. Alwernię zdobi zespół charakterystycznych domów z podcieniami, pochodzących z przełomu XIII/XiV w. oraz barokowy zespół klasztorny z połowy XVII w. Do innych osobliwości trasy należy zaliczyć rezerwat krajobrazowy i przyrodniczy „Lipowiec” w pobliżu zamku oraz Muzeum Pożarnictwa w Alwerni. W zakresie tematycznym wycieczki proponowałabym ująć: geografię, historię, język polski.

W ramach realizacji programu z zakresu geografii należałoby zwrócić uwagę na: obserwację rzeźby terenu — nizinną (między Bolęcinem a Trzebinią), wyżynny (Garb Tenczyński). Wysokość względną i bezwzględną (dogodna obserwacja z GarbuTenczyńskiego). Rozwój przemysłu w Polsce (np.: Trzebinia). Surowce energetyczne — węgiel kamienny (Trzebinia) górnictwo (była kopalnia Siersza), przemysł chemiczny (Trzebinia i Zakłady Chemiczne — Alwernia).
Przegląd dziejów Ziemi od karbonu do czwartorzędu. Rezerwaty krajobrazowe i przyrodnicze. Najważniejsze linie kolejowe o znaczeniu krajowym i zagranicznym (w Trzebini węzeł kolejowy. Zjawiska wulkaniczne (Regulice, Alwernia).

Historia:
Grody prasłowiańskie (Lipowiec i na sąsiednich wzgórzach Bukowica, Srebrnica). Zabytki romańskie i gotyckie (wieża zamku „Lipowiec”. Reformacja i kontrreformacja („Lipowiec” — więzienie dla heretyków). Kultura baroku w Polsce (zespól klasztorny w Alwerni, częściowo pałac w Płazie). Szwedzi w Polsce, okupacja hitlerowska, podział ziem (po których wiedzie trasa).

Język polski:
Instytucje kulturalne (Nadwiślański Park Etnograficzny, Muzeum Pożarnictwa). Obrazy z życia wybitnych pisarzy (Leon Kruczkowski był mieszkańcem Trzebinii). Zbeletryzowane obrazy ilustrujące postępujące idee społeczne — Stefan Żeromski.

Można jeszcze poruszyć temat z biologii z klasy IV „Życie na lądzie” i zamiast ilustracji pokazać rosnące przy klasztorze kasztanowce, lipy, klony, dęby, których liście „całymi powierzchniami zwrócone są do słońca”. Na Skałkach Gaudynowskich spotkać można przystosowane do życia na lądzie jaszczurki. Przy temacie „Ochrona Środowiska” wypada wspomnieć o wpływie człowieka na przyrodę i poznać sens i metody tworzenia rezerwatów przyrody i wskazać na najlepszy w miejscu zamieszkania. Można też przybliżyć zagadnienie o ochronie roślin i zwierząt w okolicy Alwerni (trzmiel. jaszczurkę zwinkę, szpaka, kukułkę, kreta). Przy temacie „Środowisko a zdrowie człowieka” warto powiedzieć o znaczeniu wody, gleby, w życiu człowieka oraz wpływu zanieczyszczeń na organizm człowieka na przykładzie Zakładów Chemicznych „Alwernia”.

Aby wycieczka spełniała założoną rolę wychowawczo-dydaktyczną. musi zostać starannie przygotowana. Przygotowaniem naukowym zajmuje się nauczyciel, który powinien dokładnie określić ogólny cel wycieczki, zwłaszcza konkretne cele wychowawcze i zadania. Reasumując dochodzi się do wniosku, że działalność turystyczna, ze względu na jej liczne walory jest nie tylko potrzebna ale i konieczna. Brak jej w pracy wychowawczej stwarza lukę, której nie da się niczym zastąpić.

Publikacja umieszczona w Serwisie Publikacji Nauczycieli ODA, rok szk. 2002/2003